CÂY MAI VÀNG VN

[dieuquang]

III/ PHÂN LOẠI THEO THỰC VẬT HỌC ( theo GS Tôn Thất Trình)

Mai vàng VN thuộc các thứ giống lòai Ochna integerrima Lour. ( còn có tên cũ là Elaecorpus integerrima Lour. và Ochna harmandii Lec v.v… ) xưa mọc hoang thành rừng từ Quảng trị vào Nam. Tài liệu thực vật cho biết là lòai mai rừng này có thứ giống hoa trắng và nhiều thứ giống chịu đựng được nhiệt độ lạnh hơn Quảng Trị, như các giống tìm thấy ở rừng miền Bắc Thái Lan , thuộc các nhóm rừng lá rụng – deciduous forests Đông Nam Á Châu . Các thứ giống miền Trung hay miền Nam Việt Nam thì luôn luôn có lá xanh, phải lặt hết lá vài tuần trước Tết hoa mới nở đúng vào dịp Tết được

Các cụ xưa thấy hoa gì đẹp to hay nhỏ, dáng hoa mai đều gọi là mai. Có khi thuộc những lòai, những họ thực vật xa lắc xa lơ, như cây Bạch Mai , hoa nở trắng cây, một đại thụ trong Nam nổi tiếng vì Pháp đã triệt hạ cây này ở chùa Cây Mai vùng Sài Gòn vào thời kỳ xâm chiếm miền Nam ,thế kỹ thứ 19. Đó là cây Mai mù u, lòai Ochrocarpus siamensis var.odoratissimus Pierre , thuộc họ Bứa Guttiferae , không phải họ Mai vàng Ochnaceae .

Mai tả nhiều ở miền Bắc là mai đào hay mai mơ ( apricot ) thuộc họ hoa hồng Rosaceae . Ông Nguyễn Thiện Tịch đã phân biệt hai họ mai này , đặc biệt là mai Ochnaceae có các nhụy cái rời hẳn nhau ở bầu nhụy, nhưng vòi và nướm lại dính nhau thành một vòi duy nhất giữa hoa; khi ra trái thì có nhiều trái gọi lầm là hột xếp quanh một đế hoa , trước màu xanh , khi chín màu đen Các mai đào , mai mơ thường chỉ có một nhụy cái , về sau chỉ cho một trái như trái đào , trái mơ. Mai mơ được dân Nhật lựa chọn nhiều làm cây hoa cảnh và uốn éo thân làm kiểng bonsai rất đẹp .

Người miền Bắc cho rằng cây mai vàng không có ở miền Bắc vì đây là loài cây xuất xứ ở Nam. Miền Bắc chỉ có cây mai trắng, nhưng ít người dùng để chơi Tết, mà ngày Tết thường chỉ chơi hoa đào. Nhưng từ năm 2007, khi rừng Đại lão mai vàng ở Yên Tử được phát hiện và công bố gây bất ngờ.

Quảng Ninh đã đưa rừng mai vàng vào di sản quan trọng phải bảo vệ nghiêm ngặt, đồng thời các nhà khoa học đã nghiên cứu rừng mai quý hiếm này. Khi khảo sát kỹ nguồn gốc cây mai vàng ở non thiêng đại ngàn Yên Tử, các nhà khoa học của Viện Nghiên cứu Rau quả và Trường Đại học Nông nghiệp nhận thấy giống mai vàng này đã có cách đây khoảng 800 năm, được phân bố rải rác khắp vùng rừng Yên Tử tập trung ở 3 khu chính, khe núi dọc từ chùa Hoa Yên xuống, khu rừng thuộc phường Vàng Danh (TX Uông Bí) và khu rừng thuộc dãy núi xã Tràng Lương, Bình Khê (Đông Triều).

Tại đây có những cây mai cao đến 15 mét, đường kính thân 60-70cm và có rất nhiều cành. Theo những nghiên cứu gần đây của Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, thì cây mai vàng Yên Tử và cây mai vàng miền Nam đều thuộc cùng một loài (tên khoa học là Ochna integerrima), đây là loại mai có 5 cánh, lộc màu xanh. Cánh hoa có màu vàng tươi rất sáng và có mùi thơm nhẹ đặc trưng rất dễ chịu. Trên một cành có rất nhiều hoa. Kích thước hoa không lớn, đường kính khoảng 2 - 3cm. Sự khác biệt lớn nhất mà người thích mai vàng Yên Tử quan tâm là khả năng sinh sống và nở hoa trong điều kiện khí hậu có nhiệt độ lạnh của miền Bắc.

Điều này đã tạo nên những đặc điểm về hình thái, hương thơm và thời điểm nở hoa khác hẳn so với các giống hoa mai vàng ở phương Nam. Tìm trong sử liệu, công trình nghiên cứu khoa học, lịch sử, văn hóa về di tích danh thắng Yên Tử có rất nhiều, nhưng không có tài liệu chính thức nào nói về loài mai vàng rất quý tại Yên Tử mọc thành rừng.

Mai vàng Yên Tử có tên khoa học là Ochnaceae, nhưng các cụ nhà ta xưa kia gọi là “Kim liên mộc”. Còn người dân dưới chân Yên Tử thì quen gọi là “mai ký đá vì căn cứ vào các đặc trưng của loài mai này. Đó là, rễ cây len lỏi ở các khe đá, hút mỡ màu từ đất và khí trời để nuôi thân cành trơ gan cùng tuế nguyệt, nhưng cứ độ xuân về lại bung nở khoe sắc hương. Bởi thế, thật đúng khi cho rằng mai vàng Yên Tử tượng trưng cho tinh thần bền bỉ, vượt lên mọi khó khăn.

Vì phải dành nhựa sống để chống chịu giá rét nên mai Yên Tử nở muộn hơn mai miền Nam một chút. Là “họ hàng” với mai vàng miền Nam nhưng mai vàng Yên Tử lại có sự khác biệt riêng, khó lẫn. Bông hoa có 5 cánh, nở thành chùm nhiều bông, chứ không lác đác như mai miền Nam. Sắc hoa tươi màu vàng chanh và đặc biệt rất lâu tàn. Khi lìa cành, cánh hoa mỏng manh yêu kiều ấy theo gió bay bay khắp vùng rừng núi thâm nghiêm. Mai vàng Yên Tử có hương chay tịnh mà người đời gọi là “lãnh hương”. Nghĩa là trời càng lạnh, hoa càng toả hương thơm bay xa khiến cho lòng người như được hoà nhập với cõi linh thiêng của đất Phật Yên Tử. Điểm khác nữa là lá non của nó lúc nào cũng xanh mướt chứ không nhuộm sắc tím, vàng như các giống mai khác. Nhiều vị sư già đem cành mai về chùa cắm lọ lộc bình, dâng lên bàn thờ Phật. Hết mùa xuân, dưới chân tượng Phật, hoa đã rụng mà cành vẫn giữ được vẻ tươi xanh.


Mai vàng Yên Tử

Truyền thuyết kể rằng, khi Phật hoàng Trần Nhân Tông cởi bỏ long bào, về chốn non thiêng này lập nên Thiền phái Trúc Lâm, ngài đã cùng các đệ tử trồng những cây mai đầu tiên. Người đời sau tôn kính gọi những cây đó là “Đại lão mai vàng”. Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra tuổi của đại lão mai vàng là gần 800 năm, trùng với sự kiện vua Trần Nhân Tông nhường ngôi cho con để về Yên Tử tu hành. Có thể nói, mai vàng Yên Tử không chỉ mang vẻ đẹp của những bông hoa bình thường mà còn có ý nghĩa lịch sử và nhân văn. Mai vàng gắn với cuộc đời và tư tưởng của Phật hoàng Trần Nhân Tông.

Chữ “Mai” của Việt Nam là tiếng Nôm, nguyên do là Chúa Nguyễn khi hùng cứ miền Trung muốn tìm loại hoa cho ngày Tết, thấy cây rừng cho hoa vàng đẹp quá mới lấy về chưng bày và đặt tên là “Mai”, ngẫu nhiên trùng hợp với “Mai” (梅) là âm Hán-Việt, âm Hán-Nhật (ON) là Bai, âm thời nước Ngô bên Trung Hoa của chữ này là “Me”, từ đó mới có âm Nhật (kun) là “Mume” và rồi “Ume” tức “Mơ”.

Mai Nhật thuộc chi Anh Đào, họ Hồng (薔薇 = Bara, Tường Vi), hoa nở vào cuối đông, thường màu trắng, hồng hay đỏ (rất hiếm khi có màu vàng) và cho trái, còn Mai Việt thuộc họ Okuna(ockunacea) nhiệt đới, hoa nở vào lúc nóng (khoảng 30 độ C), màu vàng và không cho trái.
Ở Nhật có Kim Mịch Mai, 金糸梅hoa 5 cánh và nhiều nhụy, màu vàng giống Mai Vàng Việt Nam, và cũng có một số loại Mai khác, tất cả cùng gốc từ Trung Quốc
Nổi tiếng nhất là loại Robai (蝋梅, Lạp Mai), gọi là lạp vì cánh hoa hơi trong, trông như bằng sáp nến và có mùi thơm, đa số hoa hướng hạ (hướng xuống đất). Đăc tính chung của loại Lạp Mai này là nở vào cuối đông, tháng 12 đến tháng 3, nên trước khi thưởng thức hoa Anh Đào, người yêu hoa có thể đi ngắm hoa Mai. Một số loại hoa Mai tiêu biểu như:
– Kinshibai (Kim Mịch Mai), loại mọc thành bụi thấp, hoa kép 10 cánh, màu vàng tươi, nhiều nhụy, nở vào mùa hè, hướng thượng, riêng hoa trông rất giống Mai Vàng Việt Nam.
– Kobai (Hồng Mai紅梅,), cây cao, có hoa 5 cánh màu đỏ, nhụy màu vàng, nở vào tháng 2, 3.
– Mangetsu Robai (Mãn Nguyệt Lạp Mai滿月蝋梅),hoa kép 12 cánh tròn, có màu vàng tươi, có mùi thơm như hoa Lài.
– Obai (Hoàng Mai黄 梅) hoa màu vàng nhạt, đặc biệt có tới 6 cánh nhưng chỉ có 1 nhụy cùng màu.
– Robai (Lạp Mai 蝋梅 ), còn gọi là Tobai hay Karaume (Đường Mai唐 梅 ), hoa kép 12 cánh kép tròn hay dài, lớp ngoài màu vàng nhạt, lớp trong màu đỏ tía.
– Shidare Ume (Chi Thùy Mai 枝垂 梅), gọi là chi thùy vì cành rũ, hoa kép 10 cánh màu hồng hay trắng, đặc biệt đầy hoa dọc theo cành, nở vào tháng 2, 3.
– Shira Ume (Bạch Mai白梅), hoa 5 cánh màu trắng, nhụy màu vàng, nở vào tháng 2.
– Soshin Robai (Tố Tâm Lạp Mai 素心 蝋梅 ), hoa kép tròn hay dài, lớp ngoài và trong đều màu vàng.
– Warobai (Hòa Lạp Mai 和 蝋梅 ), hoa kép tròn, lớp ngoài màu vàng nhạt, lớp trong màu đỏ tía.
Một số Mai đặc biệt nở vào mùa đông lạnh giá gọi chung là Kanbai (寒梅, Hàn Mai) như:
– Hitoe Kanko (Nhất Trùng Hoàng Hồng 一重 黄 紅), hoa 5 cánh màu hồng, nhụy vàng nhạt.
– Toji (Đông Chí 東 至 ), hoa 5 cánh màu trắng, nhụy màu vàng.
– Tamabotan (Ngọc Mẫu Đơn ), hoa kép 10 cánh màu trắng, nhụy màu vàng.
– Yae Kanko (Bát Trùng Hoàng Hồng 八重 黄 紅 ), hoa kép nhiều lớp như hoa Vạn Thọ, màu hồng, nhụy màu vàng.

Ở Nhật và Trung Quốc còn một loại Mai nữa, lạ lắm, cây này vốn là một loại thảo chỉ cao độ 20 cm, lá hình trái tim, đôi khi thấy ở các lạch nước nông, vùng núi ẩm thấp. Hoa 5 cánh màu vàng nhạt, tuy nở trong nước vào khoảng tháng 8-10, nhưng hình dáng cũng giống hoa Mai nên có tên là Umebachi (Mai Bát 梅鉢 ), cây thì gọi là Umebachiso (Mai Bát Thảo梅鉢草 ), hay vì sống như loại rong nên còn gọi là Umebachimo (Mai Bát Tảo 梅鉢 藻 ), tên khoa học là Parnassiapalustrisl.

Việt Nam có Nhị Độ Mai tức Mai Tứ Quý (Nhật Bản chỉ trồng chơi rất ít), là một loại Mai Vàng nhưng khi cánh hoa rụng sẽ lộ đài hoa màu đỏ ôm lấy nhụy, rồi nhụy kết hạt, hạt lớn dần đẩy đài hoa ra, trông như nở lần thứ hai.
Hoa kỳ cũng có nhiều loại Mai Vàng Trước tiên là loài mai vàng xinh đẹp của Mỹ tên khoa học là Ochna pulcra , cây cao 5m , mọc rộng 3m , mọc chậm, hoa màu vàng chanh lợt, ở Hoa Kỳ nở vào mùa thu hoa đầy cây dày dặc thơm ngát ( có lẽ ít thấy ở các giống mai vàng Việt Nam ), rất thích hợp ở những vườn nhà tương đối nhỏ ở Hoa Kỳ. Cây rụng lá một thời gian ngắn vào cuối đông. Vào mùa xuân ở Mỹ, lộc đâm ra đầu tiên màu tím, rồi đỏ dần sau đó lá mới xanh. Vào thu, lá đổi màu rất lạ, trước khi lá rụng. Lá răng cưa nhỏ mịn và láng bóng. Cây thích nhiều ánh nắng và chịu đựng được lạnh. Đây là một lòai mai vàng Ochna, đáng du nhập vào nước ta , bổ sung mai vàng theo cách đâm lá , rụng lá , hoa nở đầy cành mùa thu thay vì đầu xuân dịp Tết , hương thơm ngát ,trái cũng màu xanh tươi tắn , khi chín màu đen , chim chóc thích ăn .
Sau đó xuất hiện hai lòai mai khác , thường bán trồng chậu, gọi là mai tứ qúi . Không hiểu tại sao lại có tên là tứ qúi , ba tháng nở hoa một lần ( ? vì mai nước ta, nhất là mai họ Hoa Hồng, nhiều lắm là nở hai lần ” nhị độ mai ” ) hay là tại vì hoa trái tồn tại lâu dài, xuân hạ thu đông , nở đầu hạ , cuối xuân ( vào dịp Tết )cánh hoa vàng, sau đó cánh rơi rụng thì lá đài màu đỏ chói. mọc lên ở tâm đỏ 5 hay nhiều trái nhỏ màu xanh , rồi chuyễn qua màu đen đậm láng bóng, tương phản rỏ rệt với lá đài đỏ . Hay cũng tại mai vàng này luôn luôn có lá xanh – evergreen , không rụng lá mùa đông ? Lòai nhiều hoa , nhưng tương đối nhỏ tên khoa học là Ochna multiflora hay Ochna serrulata , tên chung là bụi mắt chim – bird’s eyes bush. ở giai đoan trái chín đen láng bóng , con trẻ Mỹ xem tựa mắt và tai chuột, kiểu Mickey Mouse của phim Disney. Lá bầu dục , 5-10cm, dai như da thú , răng cưa đều đặn , khi mới ra lộc thì lá màu đồng thau , sau đó mới màu xanh. Chịu đựng được nhiệt độ dưới không và nhiệt độ cao 35-40 độ C . Cũng như chịu đựng khá giỏi khô hạn , khi cây mọc đã khá cao. Ưa đất ít acid. Ưa bóng râm một phần nào . Trồng thùng gổ , chậu sành , chậu đất lớn đều tốt. Trồng làm phên dậu cũng tốt . Lòai tứ quí thứ hai là Ochna kirkii hay Ochna thomasiana hay mai trái đen huyền, nguồn gốc ở Hawaii , nhưng mùa Tết người Việt bán hoa mai vàng này lại gọi là mai nguồn gốc Phi Luật Tân, cho có vẽ Á đông ? Bụi nhỏ như serrulata và thưa cành hơn. Thân có sẹo trắng. Lá mọc luân phiên (nên gọi là tứ quí ?) đầy lông . Hoa to hơn 3- 5cm. Trái đen huyền, mọc thẳng đứng trên đài đỏ láng bóng . Các nhà vườn không dám sử dụng lọai nàylàm cây cảnh, sợ chim thích ăn trái này nhả hột rải rác, lan tràn khắp đồng nội như cỏ dại khó trị , mọi loài hoa Ochna Mỹ kể trên thật ra nguồn gốc các xứ Nam Phi Châu , trồng lâu ngày ỏ Mỹ nên gọi là mai vàng Mỹ

Kể cả loài mai đỏ O. atropurpurea GS Phạm Hoàng Hộ kể ra ở sách Cây Cỏ Việt Nam cũng nguồn gốc Nam Phi ( Natal hay Mozambique ) . Mai có nhiều loại. Về mặt cấu trúc, mai được chia ra mai sẻ, mai châu, mai liễu, mai chùm. Dựa vào màu sắc, mai được sắp thành hoàng mai, bạch mai, thanh mai, hồng mai.

Trong sách Cây cảnh, hoa Việt Nam, ông Trần Hợp kê năm loài hoa mai thuộc ba họ. Cây mai tứ quý tức mai đỏ Ochna atropurpurea DC, cây huỳnh mai tức mai vàng O. integerrima (Lour.) Merr. (còn có tên O. harmandii H. Lec) và cây mai vàng thơm Ouratea lobopetala Gagnep. thuộc họ Mai tức Lão mai Ochnaceae. Cây mai chấm thủy Wrightia religiosa (Teijeims. et Binn.) Hook.f., hoa màu trắng xoè rất thơm, chủng lá nhỏ trồng làm cảnh trong chậu gọi là cẩm mai, thuộc họ Trúc đào Apocynaceae. Còn cây mai gốc Nhật Prunus mume Sieb. et Zucc. (hay Armaniaca mume Sieb.) thì thuộc họ Hoa hồng Rosaceae.
Việt Nam gọi mai đỏ lòai Ochna atropurpurea DC mới đúng là mai tứ qúi vì hoa vàng trổ lẽ tẽ suốt năm.

Có mai vàng nhiều cánh, ghép mai cánh vàng lá đài đỏ , hay ghép mai trắng nhiều ít cánh hoa, thuộc hai lòai Ochna integerrima và lòai mai hoa trắng Ochna mauritiana .

Mai Ochna mauritiana khác hẳn hoa mai mơ trắng vì mỗi hoa đều có đến 20 – 30 nhụy đực , tua nhụy dài 2.5- 4mm; khi ra trái lá đài uống cong dài ra cuối mùa màu đỏ tím, và trái chín màu đen đủ cở tròn , thuôn , lăng trụ , thẳng đứng; hoa mọc từng chùm , dạng ngù – corymbform chứa 8 – 14 hoa nên Âu Mỹ gọi mai trắng này là mai làm bó hoa – arbre à bouquet .

Ở miền Bắc có hai lọai trái mơ vàng là Prunus armenica L. l, trái mơ bán đầy chợ Hà nội mỗi năm hoa nở thơm ngàt, nhưng ít khi là hoa vàng . Hoa vàng trái mơ vàng tên khoa học lòai là Prunus mume L .,( Prunus mume (Sieb.) Sieb. et Zucc.) quốc tế gọi là mơ Nhật – japanese apricot , trái đầy lông , thịt dính vào hột tròn , rất cứng, trồng khá nhiều ở Hòa Bình ,Cao Bằng , Lạng Sơn. Chính vì vậy mà môt số Việt Kiều ở Pháp quả quyết mai vàng Việt Nam thuộc họ Hoa hồng . có khoảng 300 loại. Cây mơ cao từ 6 đến 9 mét, lá rộng tròn và dài, đầu nhọn, có răng cưa.Hoa nở vào đầu xuân, sau đó mới nảy lá, đài hoa đỏ tía hoặc xanh thẫm, hoa thường có 5 cánh với hai sắc: trắng và hồng. Hoa mai mơ sắc trắng còn được gọi là Lục Ngạc Mai. Hoa kết thành quả, quả khi chưa chín có màu xanh, khi quả chín có màu vàng Trái có vị chua ngọt, mùi thơm phảng phất rất lâu Mai này tương cận với cây Mơ, có tên khoa học Prunus Armeniaca Lin, cũng như cây Đào (Prunus Persica Stokes). Mai này có hoa năm cánh, màu trắng, hồng hay đỏ thắm, mùi thơm. Quả Mai lúc sống màu xanh và biến thành màu vàng khi chín. Nơi núi rừng quanh chùa Hương, thuộc vùng Mỹ Đức, tỉnh Hà Tây, Bắc Việt có những rừng mơ trắng xóa, phong cảnh này được nhắc đến rất nhiều trong thi ca Việt Nam